Tag: Cuypers

Duizend jaar oud: de kerktoren van Thorn

Sinds enige tijd staat er om de kerktoren van Thorn een houten schutting, terwijl het eeuwenoude muurwerk daarboven alarmerend veel gaten vertoont. Op een flink aantal plaatsen zijn complete stukken van de kolenzandstenen bekleding van de voormalige abdijtoren verdwenen.

Wat is er aan de hand? Staat de eeuwenoude toren op instorten? Op een bijeenkomst van het Bouwhistorisch Platform van 22 februari 2017 in Amersfoort werd daar nadrukkelijk voor gewaarschuwd. De verhoging van de toren door de Roermondse architect Pierre Cuypers (in 1874) en de daardoor toegenomen druk op de onderste delen van de constructie zou tot gevolg hebben dat onderdelen van het muurwerk hebben losgelaten.
Volgens diverse deskundigen is er echter geen reden voor paniek. Tijdens het regelmatig terugkerende herstel- en inspectiewerk bleek dat diverse stenen zo poreus zijn geworden, dat ze moesten worden verwijderd. Ze zijn dus niet uit de toren gevallen, maar zijn eruit gekapt. De poreusheid zou niet het gevolg zijn van de druk van de hogere toren, maar van natuurlijke invloeden: het weer.

Bouwgeschiedenis

De situatie in de 18de eeuw volgens Jan de Beyer

Toch vormen de gaten een aardige aanleiding om eens naar de bouwgeschiedenis van de toren te kijken.
De huidige Michaëlskerk werd niet gebouwd als parochiekerk maar als abdijkerk. Zij maakte deel uit van het in 965 door Ansfried gestichte klooster, dat waarschijnlijk in 995 aan het bisdom Luik werd geschonken. Al snel daarna werd begonnen met de bouw van het westwerk waarbij de bouwheer, de Luikse bisschop Notger, zich waarschijnlijk liet inspireren door de Paltskapel in Aken: de kerk van Karel de Grote.
Niet de hele toren dateert al uit deze tijd. Er wordt verondersteld dat de bouw van het westwerk kort na de dood van Notger (1008) werd stilgelegd en pas na meer dan een eeuw weer werd hervat. Hoe ver de toren in deze eerste fase werd opgetrokken, zou nu nog zichtbaar zijn omdat aanvankelijk met een kleinere steen werd gewerkt dan later. Deze overgang vormt een soort naad die iets onder het grote centrale raam nog goed zichtbaar is.
In een tweede bouwfase werden de trappentorens aan weerszijden van de toren waarschijnlijk opgetrokken tot de waterlijst boven het raam en de centrale toren tot nog iets daarboven. Tot dat punt is gebouwd met kolenzandsteen, daarboven met mergel en baksteen.
Hoe de toren in de middeleeuwen werd beëindigd is niet precies duidelijk, maar over het algemeen waren kloostertorens niet hoog. Tekeningen uit de 18de eeuw (van Jan de Beijer) en de 19de eeuw (van Cuypers en zijn leerling Jos Tonnaer) tonen een toren die niet hoger reikte dan de nok van het schip, en waar alleen de spits bovenuitstak. Waarschijnlijk week die situatie niet sterk af van de middeleeuwse.

Links de kerk zoals die er kort voor de restauratie van 1874 uitzag, getekend door Jos Tonnaer. Rechts de huidige situatie, met links een deel van kasteelhoeve De Grote Hegge.

Franse tijd

In 1794 werd Thorn door de Fransen bezet. De abdij, die aanvankelijk de Benedictijnse regel volgde, was al in de dertiende eeuw veranderd in een wereldlijk stift voor adellijke juffers, die geen kloostergeloftes hoefden af te leggen. De stiftsdames hadden de komst van de Fransen wijselijk niet afgewacht, en waren al daarvóór gevlucht naar Essen.
De Franse bezetting en de vlucht van de stiftsdames betekende de opheffing van het stift. De gebouwen die na 1794 niet door de Fransen werden geplunderd, werden verkocht of afgebroken, maar de abdijkerk bleef behouden.
Pal naast de abdijkerk stond de voormalige parochiekerk. Dat kerkje dateerde uit de dertiende eeuw, werd te klein bevonden en was bovendien bouwvallig. Na het vertrek van de Fransen werd daarom besloten om de oude parochiekerk te slopen, en de voormalige stiftskerk om te vormen tot nieuwe parochiekerk.

Drie generaties Cuypers

In 1874 verbouwde Cuypers de kerk en verhoogde daarbij de toren: Van parochiekerken werd verwacht dat ze (in tegenstelling tot kloosterkerken) hoge klokkentorens hebben. In Roermond deed Cuypers bij de Munsterkerk iets vergelijkbaars: ook dat was een voormalige kloosterkerk die na de sluiting van het klooster werd omgevormd tot parochiekerk en ook daar veranderde Cuypers het silhouet van de kerk. In Roermond deed hij dat door de bestaande torens aan de oostkant hoger op te trekken en er de westbouw twee torens te bouwen die er nooit hadden gestaan.
De nieuwe vorm van de kerktoren in Thorn werd niet door iedereen gewaardeerd. Kunsthistoricus Timmers vond het “een massale neo-gotische toren (…) die door zijn opdringerigheid de werking ten zeerste schaadt.
Timmers was niet de enige die niet gecharmeerd was van de hoge toren en toen de kerk in 1944 werd verwoest, was het daarom nog niet zo vanzelfsprekend dat hij in zijn oude vorm werd hersteld.
Binnen de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg schijnt er in 1952 fel over te zijn gediscussieerd tussen voor- en tegenstanders van een moderne nieuwbouw maar uiteindelijk werd dus besloten voor herbouw in de ‘oude’, neogotische vorm. De opdracht werd in 1956-1957 uitgevoerd Cuypers kleinzoon Pierre jr., de oudste zoon van Jos Cuypers. Dat betekent dat de westbouw van de Thornse Michaelskerk in de moderne tijd is vormgegeven door drie generaties architecten uit de familie Cuypers. In 1914 was herbouw van de al sinds eeuwen verdwenen zuidelijke trappentoren aan het westwerk immers al uitgevoerd door Jos Cuypers.


Verder lezen:

  • Cauteren, J. van, De abdijkerk te Thorn, Utrecht/Zutphen 1987.
  • Leeuwen, A.J.C.. van, De maakbaarheid van het verleden. P.J.H. Cuypers als restauratie-architect, Zwolle/Zeist 1995.
  • Timmers, J.J.M., De kunst van het Maasland I, Assen z.j., 135 e.v.
  • Timmers, J.J.M., De voormalige abdijkerken van Susteren en Thorn, in: KNOB Bulletin 53 (1954) 47-56.
De Thornse kerk in 1894. Foto: Collectie RCE.

Een “barbaarsche afbraak”

Beeld van het oude kazerneterrein vóór 1924. Het gedeelte dat zich uitstrekt in de richting van het Munsterplein was in essentie nog dertiende-eeuws. De dwarsgevel waar we tegen aan kijken werd ook in 1924 gesloopt maar dateerde uit de achttiende eeuw. Foto Gemeente-archief Roermond (GAR).

 

In 1924 werd aan de Graaf Gerardstraat in Roermond het zogenoemde “oud-klooster” afgebroken. Pas tijdens de sloop bleek dat men bezig was een van de oudste, nog uit de dertiende eeuw daterende gedeeltes van de oude Cisterciënzer-abdij te slopen. Het werd een monumentenrel die veel stof deed opwaaien. Een reconstructie.

Op 29 oktober 1923 stonden vier mannen voor de ingang van het zogenaamde “oud-klooster”, ongeveer aan het einde van de Graaf Gerardstraat waar de pandtuin bij de Munsterkerk begint. Het waren dr. Jan Kalf, directeur van het Rijksbureau voor de Monumentenzorg en zijn medewerker dr. Berlage, architect ir. Jos Cuypers en het hoofd van de Roermondse gemeentewerken ing. Kuylaars.
Kalf en Berlage waren op verzoek van de gemeente Roermond uit Den Haag gekomen om aanwezig te zijn bij de presentatie van Cuypers’ plannen voor de herinrichting van het kazerneterrein, diezelfde dag in het stadhuis. Die plannen voorzagen onder andere in de sloop van het oud-klooster, een gebouw waar eigenlijk door niemand veel waarde aan werd gehecht en dat kort daarvoor nog in gebruik was geweest door het garnizoen. Menigeen zag er vooral een obstakel in dat de Munsterkerk niet tot zijn recht liet komen.
Nu ze toch in Roermond waren, zouden Kalf en Berlage het gebouw nader bekijken, een soort cultuur-historische quickscan.
Wat die dag precies werd besproken en wat er gebeurde, is onduidelijk vanwege de elkaar tegensprekende berichten. Het eind van het liedje was in elk geval dat toen werd besloten dat het oud-klooster afgebroken kon worden. De eventuele monumentale waarde van het gebouw, zou niet opwegen tegen de stedebouwkundige voordelen die sloop met zich meebracht.
De officiële versie is die van Kalf. Kort na de sloop, in maart 1924, schreef hij een uitgebreid verslag aan de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen waarin hij meldde het gebouw op die bewuste dag “in en uitwendig bekeken” te hebben. Hier en daar waren naar aanleiding van deze inspectie wel wat aarzelingen ontstaan, maar “… na eenig beraad moesten Dr. Berlage en ik den heer Cuypers toegeven, dat het niet aanging, terwille van zóó armelijke overblijfselen van een oud gebouw, aan een rationeele bebouwing van het kazerneterrein moeilijkheden in den weg te leggen.”

Maar was dat echt zoals het gebeurde? In 1942 zette Jos Cuypers zijn versie van de gebeurtenissen op papier en stelde zijn aantekeningen ter hand van de Roermondse historicus en archivaris Mart Smeets. Cuypers kwam met een heel ander verhaal. Volgens hem had Kalf nooit een inpandig onderzoek verricht. Aangekomen bij de ingang van de gebouwen zou gemeente-ambtenaar Kuylaars hebben aangegeven dat hij geen sleutels bij zich had. Niet zo erg, zo werd er volgens Cuypers nog bij gezegd: binnen was toch niet meer te zien dan “naakte vlakke muren.”
Volgens Cuypers werd het besluit tot sloop dus genomen zonder dat daar een deugdelijk onderzoek aan vooraf ging. “Dit is een tekortkoming geweest tegenover de algemeene instructies voor archeologisch onderzoek.”
Mart Smeets, die het verhaal op verzoek van Cuypers pas na diens dood publiceerde, ging nog een stap verder. Hij concludeerde dat Kalf, de hoogste ambtenaar van monumentenzorg, willens en wetens de procedures aan zijn laars had gelapt, en vermoedde tevens boze opzet van de gemeente. Roermond was er immers op uit om een vrij terrein voor verkaveling en bebouwing te verkrijgen, de voorgenomen sloop maakte onderdeel uit van de werkloosheidsbestrijding en ten stadhuize had men het niet begrepen op vertraging omwille van onderzoek.
Het eind van het liedje was in ieder geval dat op die dag het doodvonnis over het gebouw werd geveld. Tijdens de sloop werd pas duidelijk wát er eigenlijk werd afgebroken: achter lelijk en onbeduidend muurwerk ging een belangrijk, nog uit de dertiende eeuw daterend onderdeel van de oude abdij schuil.

De Munsterkerk voor de ingrepen door Cuypers, in de jaren 60 van de negentiende eeuw. Op de plaats waar nu de Zuidwest-toren staat, is nog de aanzet zichtbaar van een zadeldak dat behoorde tot de oude kloostervleugel, die kort voor 1840 verdween. Foto: Gemeente Archief Roermond.

Ontluistering

De ontluistering van de abdij was al veel eerder begonnen. De Munsterkerk was oorspronkelijk niet vrijstaand. Ongeveer parallel aan de kerk lag het oud-klooster, en van daaruit sloten een west- en een oostvleugel aan op het kerkgebouw.
De delen die het oud-klooster met de kerk verbonden, waren aan het eind van de achttiende eeuw al verdwenen. Kort na 1781 werd de oorspronkelijke, op het transept aansluitende oostvleugel al gesloopt en verder naar het oosten (richting Hamstraat) verlegd. De westvleugel die ongeveer ter hoogte van de huidige zuid-westtoren op de kerk aansloot, en dateerde uit de dertiende eeuw, verdween kort voor 1840.
Een volgende grote verandering kwam met de aanleg van het Munsterplein, waarvan de plannen al dateerden uit 1857. Om een open stadsruimte te creëren werd de metershoge muur om het kloostercomplex gesloopt maar ook het voormalige, uit de vijftiende eeuw daterende abdissenhuis en de brouwerij. De woning van de abdis (later omgebouwd tot Huis van Bewaring) bevond zich ongeveer ter hoogte van de huidige kiosk en stond er al vóór 1456. Ondanks die ouderdom werd het gebouw in 1865 zonder een spoor van protest afgebroken. “Geruisloos,” merkte voormalig gemeente-archivaris J. Baron van Hövell tot Westerflier daarover op. Ook de notaris en ‘oudheidkundige’ Ch. Guillon, die enkele jaren later luidruchtig strijd voerde met Cuypers over diens ingrijpende restauratie van de Munsterkerk, liet toen niet van zich horen. Niet zo vreemd, want toen de Munsterpleinplannen in 1857 werden ontwikkeld was hij wethouder: de plannen en de daarmee gepaard gaande sloopacties kwamen uit zijn koker.

Geen protesten

De sloop van het oud-klooster in 1924 was dus het slotstuk van een proces van ontmanteling dat al meer dan een eeuw gaande was. Ondanks dat vanaf de jaren 60 van de negentiende eeuw een soort ‘monumentenbesef’ ontstond, blijkt daarvan nog helemaal niets bij de geleidelijke afbraak van de Munsterabdij. Toen Jos Cuypers in oktober 1923 zijn plannen voor de reconstructie van het kazerneterrein ontvouwde en duidelijk werd dat daarin voor het oud-klooster geen plaats was, klonken er geen protesten. Integendeel, de reacties waren overwegend positief. Eindelijk zou nu de Munsterkerk verder worden vrijgelegd. En wat ook belangrijk was: voor menigeen stond vast dat de sloop in overeenstemming was met de denkbeelden die de twee jaar eerder overleden en door velen geadoreerde Pierre Cuypers had over ‘zijn’ kerk.
De oudheidkundige organisaties hulden zich in stilte. In Roermond toonde A.F. van Beurden, oprichter van ‘Limburg, Provinciaal Genootschap voor Geschiedkundige wetenschappen, taal en kunst’ zich ingenomen met de plannen en ook toen al bestaande verenigingen als de Bond Heemschut en de Nederlandse Oudheidkundige Bond lieten niet van zich horen.

Schematische weergave van de Munsterabdij voor de grote sloopacties. Gebouw I is de Munsterkerk, de zwartgekleurde gebouwen zijn gesloopt. De in 1924 gesloopte delen zijn IIIa en IIIb. Het meest waardevolle gebouw was IIIa, dat dateerde uit de dertiende eeuw. IIIb werd tussen 1781 en 1787 gebouwd. De kloostervleugel IV werd vóór 1840 al gesloopt. Het abdissenhuis is afgebeeld als gebouw Va. Afbeelding in: Bull. KNOB 71 (1972), tegenover blz. 88.

 De stemming slaat om

De stemming sloeg echter pijlsnel om toen eind januari 1924 werd begonnen met de sloop. Eerst was het dak aan de beurt. Tevoorschijn kwam toen, in de woorden van Cuypers: “een prachtige eikenhouten kap, die als spitsboogrij springend van de eene lange muur naar de andere stond met vele kepers die de boogvorm volgden, zooals nog in vele kerken in Noord-Nederland te zien is.
Voor het gemeenteraadslid A. Bongaerts was dat reden om al op 1 februari de alarmklok te luiden omdat de oude kloostermuren volgens hem zoveel oudheidkundige waarde hadden, dat deze behouden moesten blijven. Het gemeentebestuur richtte zich tot het Rijksbureau voor Monumentenzorg (Kalf) met het verzoek om de situatie ter plaatse nog eens te onderzoeken. En wel graag zo snel mogelijk “… daar men met het sloopingswerk -ter bestrijding der werkloosheid – niet langer kan wachten.” Erg veel enthousiasme voor de ontdekking van een middeleeuws kloostergebouw klinkt daar niet in door.
Kalf had nog wat anders te doen en reisde pas een week later (7 februari) af naar Roermond. Het dak en de toppen van de dwarsgevels lagen er toen al af. Tevens werd duidelijk dat de noordelijke muur van het gebouw van mergel was. Hier kwamen venstertjes van Naamse steen en restanten van een geprofileerde kroonlijst aan het licht die eerder verborgen waren gebleven onder het dak.
Hoewel duidelijk werd dat het oud-klooster van grotere monumentale waarde was dan gedacht, bleek het in gang gezette proces niet meer te stoppen. Afblazen van de sloop kwam niet aan de orde. Kalf kon in zijn rapport maar weinig waardering opbrengen voor de restanten van het klooster, maar moest toch toegeven dat hier misschien iets waardevols verdween. “Wij hadden vóór ons een geheel verminkten romp, leelijk voor het oog, maar oudheidkundig niet zonder belang.” Hij stelde nogmaals voor om alles goed na te meten, “voorzichtig” te slopen en goed in de gaten te houden wat er gedurende het sloopproces aan het licht zou komen, om zodoende achteraf een reconstructie van het klooster te kunnen maken. Kuylaars kreeg opdracht om de zaak te fotograferen en nauwkeurig op te meten.

Prestige

Dr. P.J.M. van Gils, de felste tegenstander van de sloop

Wat er eigenlijk gebeurde, was dat gedurende de sloop steeds duidelijker werd dat het oud-klooster vanuit kunsthistorisch oogpunt belangrijker was dan gedacht. Kalf lijkt zich te hebben vergist. Als we Jos Cuypers mogen geloven had hij zich bovendien niet aan de voorgeschreven procedures gehouden, en zichzelf daardoor in een precaire positie manoeuvreerd die het hem onmogelijk maakte zonder gezichtsverlies terug te komen op zijn eerdere standpunten.
Gemeenteraadslid Bongaerts was de eerste die zich roerde, maar nu kwam er steeds meer protest vanuit de hoek van historisch geïnteresseerden. Ook de plaatselijke kranten volgden de ontwikkelingen op de voet.
Tot de felste tegenstander van de sloop ontpopte zich dr. P.J.M. van Gils (1869-1956), priester, classicus, docent, onderwijs-inspecteur én sinds 1921 lid van het bestuur van het Limburgs Geschied- en Oudheidkundig genootschap.
Tijdens een bijeenkomst over de plannen tot vrijlegging van de Munsterkerk op 12 februari vroeg Van Gils het woord en gaf vervolgens het gemeentebestuur de wind van voren. De vrijlegging van de kerk berustte niet op historische gronden, betoogde hij. En trouwens: waarom had de gemeente zich alleen laten informeren door Haagse geleerden als Kalf en waren er geen Limburgse deskundigen geraadpleegd?
Vanaf dat moment ontwikkelde de discussie over het oud-klooster zich tot een prestigekwestie. Van Gils, die aanvankelijk geen enkel protest had laten horen tegen de plannen van Cuypers, profileerde zich nu opeens als een actievoerder die gemeenteraadsleden en krantenredacties probeerde te mobiliseren. Hij verweet Kalf een gebrekkige kennis van de regionale geschiedenis. Kalf kon of wilde niet terugkomen op zijn eerder ingenomen standpunten en pakte zijn tegenstander hard aan op diens beperkte bouw- en kunsthistorische kennis.

Oude kapittelzaal

Ondertussen ging de afbraak verder en kwam er hoe langer hoe meer aan het licht. Op 20 februari ontplofte de zaak, toen opnieuw fraaie restanten van dertiende-eeuwse architectuur aan het daglicht kwamen en bleek dat men bezig was de oude kapittelzaal te slopen.
Van Gils seinde onmiddellijk naar het dagblad De Tijd: “Zuilen, kapiteelen, basis en duidelijke sporen van schilderwerk met nog eenig bladornament zijn aanwezig. Dit is een hoogst merkwaardige ontdekking.”
Een dag later gaf hij in dezelfde krant Kalf een veeg uit de pan. “Het geheel is eenig in ons vaderland. Ten diepste is het te betreuren, dat in de beroemde kunststad zoo meedoogenloos het oude klooster, wellicht het merkwaardigste woonhuis nog in Nederland bestaande, is gesloopt en vernietigd. Welk aandeel bij deze droevige vernietiging van dit monument, dat met den oorsprong en heel de latere geschiedenis der stad is samengeweven, de Rijksmonumentencommissie heeft gehad, zal nader moeten blijken. Zeker is dat dr. Kalf, voorzitter dier commissie, het gemeentebestuur van advies gediend heeft.”
Van Gils riep op om bij Limburgse experts advies in te winnen en geen moeite te sparen om “wetenschap en kunst te dienen. Roermond smeekt en bidt er om.”
Naar aanleiding van de nieuwe vondsten liet de gemeente de sloop tijdelijk stopzetten, en reisde Kalf opnieuw af naar Roermond. Daar bleek inmiddels ook de verdieping al te zijn gesloopt en was men aan de oostkant begonnen met het neerhalen van de benedenmuren. Daarbij waren de fraai gebeeldhouwde kapitelen en een muurschildering voor de dag gekomen. Van Gils kon zich niet voorstellen dat ergens in Nederland mooiere kapitelen aangewezen konden worden, en hekelde de “barbaarsche afbraak.” Kalf stelde in iets soberder bewoordingen vast dat de barbarij zich al eerder had voltrokken: de zaal had in het verleden een functiewijziging ondergaan, waarbij het er tijdens de verbouwing niet zachtzinnig aan toe was gegaan. “Wanneer (…) de oude wand er afschuwelijk verminkt uitziet, dan is dat dus geenszins de schuld van hen, die het gebouw thans sloopen, maar van een vroeger geslacht, dat de zaal veranderde.”
Van Gils kon foeteren en schrijven wat hij wilde, de sloop ging verder. Kalf kwam niet op zijn standpunten terug, en de politieke wil om het klooster te redden ontbrak. Zelfs ideeën om enkele kapitelen in te metselen in omliggende gebouwen haalden het niet.

Spijt

Aan Jos Cuypers schijnt de hele discussie voorbij te zijn gegaan, juist in de tijd dat de rel over de sloop speelde zou hij in het buitenland zijn geweest. Pas begin maart was hij weer op het voormalige kazerneterrein. Nu ik dezen morgen de gelegenheid had om mij ter plaatse rekenschap te geven van hetgeen alsnog overeind staat, verandert mijn inzicht natuurlijk omtrent mijn ontwerp zeer sterk. In een vroeg stadium had volgens Cuypers de sloop moeten worden stilgelegd “… en zoodra die prachtige architectuur langs twee wanden van de 7×20 M. groote zaal aan den dag kwam [had] onvoorwaardelijk behoud van dit zoo zeldzaam vroeg 13e-eeuwsch stuk binnenarchitectuur” vooropgesteld moeten worden. In dat geval, zei Cuypers, had hij zijn plan voor het kazerneterrein eenvoudig kunnen aanpassen.
Het was allemaal te laat.
Nadat de restauratie van de Munsterkerk door Pierre Cuypers voor veel rumoer zorgde, was de sloop van het oud-klooster in 1924 aanleiding voor een tweede ‘monumentenrel’. Hoe zou het zijn geweest als het oud-klooster met zijn kruisgang, behouden was gebleven? Hadden we dan midden in de stad een oud kloostercomplex gehad, zoals bijvoorbeeld in Bonn? Was het gebouw door eerdere verbouwingen écht zo “afschuwelijk verminkt” als Kalf schreef, of deed die zijn best om het belang ervan te ‘downplayen’? We weten het niet. Het enige wat ons nog rest van het oud-klooster, zijn enkele basementen en kapitelen in het depot van het Historiehuis.

 

FAMILIEWAPENS IN DE KLOOSTERGANGEN

In 1897 beschreef A.F. van Beurden de familiewapens die de in het klooster verblijvende zusters (allen “adellijke juffers”) hadden laten aanbrengen in de voormalige kloostergangen.
Althans datgene wat aan het eind van de eeuw daarvóór niet al was vernield door de Franse revolutionairen.
“Op grijzen grond plaatste men vier aan vier de stamwapens der adellijke juffers, na hunne intrede, de wapens waren in frissche kleuren gemaald, gescheiden door een ornament terwijl een schild of cartouche in gouden letteren den naam en het jaartal bevatte.”
En passant gaf hij ook een beschrijving van de kruisgang. “De kruisgang was hoog ongeveer 4 meter en breed 3 m en 60 c.m. Het gewelf was door op hun schuinen kant liggende balken in vakken van 1 m. 30 c.m. gedeeld en de tusschenruimten waren met tonbogen, in fraai metselwerk, gevuld. Om den anderen vond men een vischgraatboog of een boog met concentrisch metselwerk.”
Een deel van de gang waarin zich de door Van Beurden beschreven familiewapens bevonden was op dat moment in gebruik als kantine voor de onderofficieren. Een ander deel diende als paardenstal en smederij.

Foto: RCE Amersfoort